Sułtański Mordechaj

Sułtański Mordechaj ben Józef (1772–1863), karaimski nauczyciel i duchowny (hazzan), kronikarz, historyk.

Ur. w Łucku na Wołyniu, był synem Józefa, tamtejszego hazzana.

Po zakończeniu edukacji, prawdopodobnie w Łucku, został S. wybrany na hazzana przy łuckiej kienesie (domu modlitwy). Od r. 1818 był zapewne ułłu (starszym) hazzanem. W pracy duszpasterskiej pomagał mu wówczas jego uczeń, Abraham Firkowicz (zob.). Wspólnie zajmowali się sprzedażą książek, koszernego wina, tefilim i filakterii, ale w r. 1820 doszło między nimi do konfliktu na tle różnic w poglądach na liturgię oraz niespłaconego długu (S. oddał go dopiero w r. 1826); w rezultacie Firkowicz opuścił Łuck. W r. 1827 został S. aresztowany z nieznanych powodów (prawdopodobnie podejrzewano go o udział w kradzieży książek na Krymie). W r. 1833 wyjechał z Łucka (zapewne po pożarze, w którym ucierpiał także jego dom) i osiadł na Krymie, w Czufut-Kale. Początkowo był tam nauczycielem w gminnej szkole wyznaniowej, następnie przywódcą gminy karaimskiej na stanowisku starszego hazzana. W r. 1837 wraz z hachanem (przywódcą religijnym) gub. taurydzkiej Szymonem (Simą) Babowiczem podejmował odwiedzającego Czufut-Kale cara Mikołaja I.

Interesując się historią, Biblią i prawem żydowskim, prowadził S. studia porównawcze nad religią, etyką i obyczajowością Karaimów, Żydów i chrześcijan. Poszukiwał na Krymie pamiątek karaimskich, m.in. na zaproszenie rosyjskiego archeologa i etnografa Petera von Köppen przyjechał do Mangupu, gdzie zajmował się badaniami epigraficznymi na karaimskim cmentarzu. Wśród kolejnych pokoleń Karaimów był uznawany za znawcę literatury karaimskiej i żydowskiej. W l. trzydziestych pisał po hebrajsku kronikę Karaimów od momentu powstania ruchu aż do czasów mu współczesnych; dzieło to pt. Zecher caddikim(Pomnik sprawiedliwych) ukończył w r. 1838. Zebrał w nim wszystkie dostępne mu modlitewniki, relacje i materiały historyczne na temat pochodzenia Karaimów. Dzieło S-ego cieszyło się rozgłosem w środowisku karaimskim, m.in. korzystał z niego Firkowicz, pisząc „Awne zikkaron” (Kamienie pamiątek) (Wil. 1872). Wydał je z obszernym i krytycznym wstępem rabin i uczony Samuel Poznański, wg rękopisu znajdującego się w Bibliotece Synagogi na Tłomackiem w Warszawie, pt. Zecher Caddikim, kronika historyczna karaity Mordechaja Sułtańskiego (W. 1920). Historyk Majer Bałaban zarzucił S-emu pomyłki faktograficzne, brak krytycyzmu w stosunku do źródeł i błędy, szczególnie w zakresie chronologii. Polemizował z nim Ananiasz Rojecki, redaktor „Myśli Karaimskiej”, wg którego część faktów z Zecher Caddikim potwierdzona została przez inne źródła.

Ok. r. 1850 zamieszkał S. u rodziny swego syna Icchaka w Eupatorii. Nadal zarabiał na życie, ucząc dzieci religii i pełniąc obowiązki hazzana przy tamtejszej kienesie, a równocześnie w dalszym ciągu pracował naukowo. Napisał filozoficzną pracę Tetiv da’at. Jofi’a de’ot be-‘injanim(Gözlev 619 [Eupatoria 1858]), w której bronił Karaimów przed atakami ze strony rabinów i chasydów oraz gramatykę języka starohebrajskiego Sefer petah tikvah. Kelalim ketsarim be-dikduk leszon ha-kodesz (Gözlev 618 [Eupatoria 1857, wyd. 2, Eupatoria 1898]). Wg I. O. Sinani był też autorem prac rękopiśmiennych, których los nie jest znany: Or ha-ganuz, dzieła teologicznego, Sefer ha-taam, odpowiedzi na pytania hazzana Millera dotyczące niektórych kwestii religii karaimskiej, Hod-malchut, przygotowanej dla cara Mikołaja I pracy historycznej o dziejach Karaimów, Palge-maim, komentarzy do Trenów Jeremiasza, Mitrot-os, przewodnika metodycznego dla nauczycieli karaimskich, Michtam sur-me-ra, pracy o moralności, Sefer jalkut, zbioru drobnych artykułów i objaśnień do Biblii, Sefer dechiiat keev, słowa do duszpasterzy karaimskich, Sefer cadikim, zbioru źródeł do historii Karaimów w tłumaczeniu na język rosyjski, a także nieopatrzonego tytułem zbioru kazań i utworów poetyckich. Pod koniec życia osiedlił się S. w Chersoniu. Zmarł w r. 1863 w Eupatorii, został pochowany na tamtejszym cmentarzu karaimskim.

Z nieznaną z imienia żoną miał S. co najmniej dwóch synów. Starszy Icchak (Izaak) ożenił się z młodszą, nieznaną z imienia córką Firkowicza i pełnił funkcję ułłu hazzana w gminie karaimskiej w Symferopolu, a następnie w Eupatorii, gdzie założył szkołę karaimską; był autorem modlitewnika pt. „Sidur ha-tefilot ke-minhag ha-Kara’im” (Vilna 650 [Wil. 1889/90]). Syn Icchaka, Józef, został starszym hazzanem w Kijowie i w dn. 1–9 XI 1911 uczestniczył w Pierwszym Narodowym Ogólnokaraimskim Zjeździe w Eupatorii.

Stefan Gąsiorowski