Język karaimski jakim posługują się Karaimi litewsko-polscy oraz zamieszkali na Półwyspie Krymskim należy do grupy języków turkijskich. Języki turkijskie rozprzestrzenione są na olbrzymich terenach od północnowschodniej Syberii po Bałkany oraz Europę środkowo-wschodnią. W skład tej licznej grupy wchodzi też m. in. język turecki, będący językiem ojczystym obywateli Republiki Tureckiej.
PODSTAWOWE INFORMACJE
Podobnie jak polski należy do języków zachodniosłowiańskich, tak język karaimski należy do północno-zachodniej części języków turkijskich. Spośród kilkudziesięciu języków i dialektów grupy turkijskiej język karaimski jest najbardziej na zachód wysuniętą częścią składową tej grupy. W systemie klasyfikacyjnym karaimski należy do gałęzi kipczackiej zwanej też połowiecką lub kumańską. Najbardziej spokrewnionymi z karaimskim są dawne i współczesne języki kipczackie. Do nich zaliczyć wypada w pierwszym rzędzie zabytek językowy z XIV w. tzw. Codex Cumanicus, następnie wymarły już turecki język Ormian polskich. Z żywych języków współczesnych - kumycki, karaczajski i bałkarski na Kaukazie oraz tatarski. Język karaimski dzieli się na wschodni, z terenów Półwyspu Krymskiego oraz zachodni, którym posługują się Karaimi litewsko-polscy. Osadnictwo ludności karaimskiej w granicach Wielkiego Księstwa Litewskiego i na wschodnich rubieżach dawnej Rzeczypospolitej sięga XIV w. W wyniku stosunków wojennopolitycznych Wielkiego Księstwa z Krymem nastąpiło sprowadzenie Karaimów z Krymu, ich pierwotnej siedziby, i osadzenie ich na Litwie i Wołyniu. W ten sposób ludność karaimska znalazła się w Trokach k/Wilna i innych miastach i osiedlach litewskich oraz w Łucku i innych miejscowościach na Wołyniu. Skupiska karaimskie powstały też w Haliczu mniejszych osadach dawnego Księstwa Halickiego.
DIALEKTY
Już w czasach przybycia z Krymu ludność karaimska mówiła różnymi dialektami. Rozdział językowy pogłębił się jeszcze bardziej kiedy osadzeni zostali w różnych, dosyć od siebie odległych terenach. W ten sposób powstały istniejące do dziś dialekty języka zachodniokaraimskiego, mianowicie dialekt trocko-wileński i łucko-halicki. Nie wykształcił się jeden język ogólnonarodowy. Różnice między dialektami dotyczą w pierwszym rzędzie fonetyki i słownictwa. We wszystkich dialektach język karaimski wykazuje wspólne cechy z innymi językami tureckimi, chociaż ma też specyficzne właściwości. W zakresie fonetyki charakterystyczną jest dążność do używania w obrębie wyrazu tylko samogłosek jednogatunkowych, bądź przednich, bądź tylnych. Zasada ta nazywa się prawem harmonii samogłoskowej. Obowiązuje ona również w karaimskim. Jedynie w dialekcie trockim, nastąpiło przekształcenie tej zasady w prawo harmonii spółgłoskowej. Polega ona na tym, że w obrębie jednego wyrazu występują bądź same miękkie, bądź też twarde spółgłoski. Dialekt halicki jest uboższy o dwie samogłoski przednie od trockiego, a spółgłoski cechuje zjawisko tzw. mazurzenia. Pod względem budowy wyrazów karaimski jest językiem aglutynacyjnym. Oznacza to, że wszystkie procesy słowo- i formotwórcze odbywają się drogą doczepiania następujących po sobie kolejno cząstek gramatycznych. W wyniku tego istnieją prawie wyłącznie tylko przyrostki czyli sufiksy, a nie ma przedrostków.
SŁOWNICTWO
Słownictwo karaimskie składa się z wyrazów rodzimych, rdzennie tureckich oraz zapożyczeń. Na skutek znalezienia się w obcym otoczeniu język Karaimów litewsko-polskich zdołał zachować, niby mucha zatopiona w bursztynie, cały szereg cech archaicznych nie poświadczonych w innych językach tureckich. Stąd też duże znaczenie karaimskiego dla badań historyczno-porównawczych. Wczesną warstwę zapożyczeń stanowią wyrazy pochodzenia arabskiego i perskiego. Oznacza to, że Karaimi pozostawali przez dłuższy czas pod wpływem kultury muzułmańskiej. Stwierdzenia te odnoszą się w pierwszym rzędzie do zabytków piśmiennictwa karaimskiego.
Inaczej rzecz się ma w wypadku współczesnego języka mówionego. Tutaj spotykamy najpóźniejsze chronologicznie zapożyczenia języków słowiańskich oraz litewskiego. I tak w dialekcie trockim częste są pożyczki z rosyjskiego, polskiego i litewskiego, natomiast do słownictwa dialektu łucko-halickiego przeniknęły zapożyczenia polskie i ukraińskie. Cechą charakterystyczną obu dialektów jest wykształcenie w karaimskim końcówek rodzaju żeńskiego pod wpływem słowiańskim. Bardzo silny wpływ języków słowiańskich zaznaczył się też w składni potocznego języka mówionego.
Współczesny język karaimski na Krymie w późniejszym okresie uległ znacznym wpływom języka Tatarów krymskich. Natomiast dawne zabytki piśmiennictwa karaimskiego z Krymu wykazują wiele cech wspólnych z językiem litewsko-polskich Karaimów, gdzie zachowały się starsze relikty językowe.
BADANIA NAD JĘZYKIEM KARAIMSKIM
Przez długie wieki język karaimski pozostawał nieznany przedstawicielom nauki. Dopiero rozwój studiów turkologicznych przyczynił się do zajęcia się również językiem karaimskim. Największe bodajże zasługi w dziele poznania i badań nad językiem litewsko-polskich Karaimów położyli przedstawiciele nauki polskiej. Pierwszym polskim badaczem języka karaimskiego był Jan Grzegorzewski. On to właśnie w pierwszych latach naszego wieku opublikował teksty z Halicza oraz przystąpił do zbierania materiału leksykalnego, który miał się ukazać w formie słownikowej. Włączenie karaimskiego materiału językowego w orbitę systematycznych badań naukowych zawdzięczamy w pierwszym rzędzie polskiemu orientaliście prof. Tadeuszowi Kowalskiemu. Zgromadzone teksty i ich analiza pozwoliły prof. Kowalskiemu ma przedstawienie charakterystycznych cech języka karaimskiego szerokiemu kręgowi uczonych zagranicznych na zjeździe Holenderskiego Towarzystwa Orientalistcznego, który się odbył 1927 r w Lejdzie. Zagadnieniom gramatyki i leksyki karaimskiej, poświęcił szereg rozpraw naukowych inny orientalista polski, prof. Ananiasz Zajączkowski. Szczególnie ważną jest monografia na temat sufiksów języka karaimskiego, potraktowana na szerokim tle porównawczym. Uczony ten był też jednym z inicjatorów wydania słownika języka karaimskiego. Turkologowie polscy i radzieccy opracowali obszerny słownik, który jako Słownik karaimsko-rosyjsko-polski ukazał się drukiem w Moskwie w 1974 r. Był to rezultat wieloletniej współpracy między Polską Akademią Nauk, Akademią Nauk Związku Radzieckiego i Akademią Nauk Litewskiej Republiki Radzieckiej. Leksykon ten ma wyjątkowe znaczenie ze względu na szczególną pozycję karaimskiego w ogólnym systemie języków tureckich. Materiał słownikowy obejmujący leksykę dialektów trockiego, łucko-halickiego i krymskiego zaczerpnięto z literatury pisanej i częściowo z języka potocznego.