Halicz

Cmentarz znajduje się na przedmieściach miasta, za rzeką Łukwią, we wsi Załukiew, na prawym, urwistym brzegu Dniestru. Pierwotną wielkość cmentarza trudno oszacować, ponieważ północna jego część obsunęła się w wody Dniestru. Wiele nagrobków zostało zniszczonych w trakcie działań wojennych. Obecnie na cmentarzu znajduje się 219 mogił z nagrobkami i 3 wymagające renowacji. Najstarszy nagrobek pochodzi z XVII wieku. Cmentarz do dziś funkcjonuje jako czynny. 

Znajdowała się przy ulicy Karaimskiej. Pierwotnie drewniana, podobnie jak kienesa w Trokach była wielokrotnie niszczona i odbudowywana w tym samym miejscu. Po wielkim pożarze w 1830 r., gdy spłonęła doszczętnie, została odbudowana jako murowana. Nowy budynek powstał przy dużym zaangażowaniu Abrahama Leonowicza oraz Józefa Mordkowicza. Budynek na planie prostokąta był zwieńczony ozdobną attyką, a narożniki zdobiły stylizowane szale. Wewnątrz ozdobiony był kolorowymi freskami z motywem roślinnym oraz cytatami ze Starego Testamentu. Malowidła na ścianach i suficie oraz rzeźbiony drewniany ołtarz były dziełem Józefa Mordkowicza.

W czasie I wojny światowej kienesa uległa zniszczeniom, a szczególnie podczas pożaru w 1913 roku. Restauracja kienesy miała miejsce w latach 20-tych dzięki gminie i skromnemu wsparciu ze strony rządu. Po II wojnie światowej początkowo działała, potem przejęta przez władze radzieckie i zamknięta na  stałe. Władze miasta rozebrały budynek kienesy w 1985 roku, pod pretekstem budowy budynków mieszkalnych, z których powstał jeden w miejscu rozebranej kienesy. Ołtarz i wyposażenie Karaimi przenieśli do prywatnych domów. W latach 90-tych ub. wieku kryształowy żyrandol z Halicza ozdobił odrestaurowaną kienesę w Wilnie. Halicki ołtarz ozdobiony motywem kiści winogron został przeniesiony do Eupatorii po renowacji stanął w Małej Kienesie.

Tradycja głosi, że Karaimi pojawili się w stolicy Rusi Czerwonej już w połowie XIII w. Używany w halickiej gminie specyficzny kalendarz, liczący lata od jej powstania, wskazywał na rok 1246, czyli półtora wieku przed osiedleniem się Karaimów w Wielkim Księstwie Litewskim. Do Halicza miał ich sprowadzić z Krymu książę halicki Daniel – z Sołchatu, a także z Mangupu i Kaffy przybyło na brzeg Dniestru 80 rodzin. Najstarszy zachowany dokument, w którym mowa o halickich Karaimach, to spis podatkowy, tzw. pogłówne karaimskie z 1550 r. Można także przypuszczać, że dane z inwentarza starostwa halickiego z 1536 roku, wymieniającego 29 właścicieli domów i 13 komorników, dotyczą społeczności karaimskiej. W 1578 roku otrzymali przywilej od króla Stefana Batorego zezwalający na uprawę roli. W 1627 roku w Haliczu były 24 domy karaimskie i stanowili 22% ogółu miszkańców miasta. Po "Potopie" w Haliczu pozostało jedynie 8 karaimskich domów, a ponad 100 lat później w 1765 roku w Haliczu było 16 karaimskich gospodarzy, czyli 99 dorosłych mieszkańców i 5 niemowląt.Wojny prowadzone przez Rzeczpospolitą w XVI i XVII wieku, niepokoje i epidemie spowodowały spadek liczby ludności karaimskiej, któremu towarzyszył upadek życia duchowego. Jego odrodzenie nastąpiło wraz z przybyciem w roku 1685 z Derażna na Wołyniu uczonego męża, Józefa syna Samuela, który uporządkował sprawy religijne i zapoczątkował ród halickich hazzanów, przez ponad 100 lat sprawujących duchowe przywództwo gminy.

Po rozbiorach gmina w Haliczu została oddzielona kordonem granicznym od pozostałych skupisk karaimskich, z którymi połączyła się dopiero po odzyskaniu przez Polskę niepodległości. W okresie międzywojennym haliccy Karaimi aktywnie włączyli się w prace nad ustawą regulującą status prawny społeczności w państwie polskim. Kwitło życie społeczne i kulturalne, którego głównymi animatorami byli: Sabina z Samuelowiczów Nowachowiczowa (1885–1960), Zarach Zarachowicz (1891–1952), nauczyciel w karaimskiej szkółce, ribbi Leon Eszwowicz (1887–1947), kolejarz i zarazem miłośnik teatru Leon Sulimowicz (1884–1941?) oraz przedstawiciel ówczesnej karaimskiej młodzieży, Samuel Szulimowicz (1908–1980). Kres temu ożywieniu położyła II wojna światowa. W 1944 r. wobec narastającego zagrożenia ze strony ukraińskich nacjonalistów grupa halickich Karaimów zdecydowała się opuścić starą siedzibę i przenieść w pobliże Warszawy. Po wojnie dołączyli do nich Karaimi-żołnierze LWP i powracający z łagrów. Pod stalinowskimi represjami życie społeczne i religijne w halickiej społeczności praktycznie zamarło. Gmina powoli się wyludniała. Obecnie w Haliczu mieszka zaledwie troje Karaimów.