Łuck

Pierwszy cmentarz karaimski w Łucku powstał wraz z osiedleniami w XV wieku, jednak nie jest znana jego dokładna lokalizacja. W 1545 roku Karaimi spierali się z księciem Czetwertyńskim o drogę dojazdową do swojej nekropolii. W 1629 roku Karaimi przegrali proces o prawo do ziemi kupionej pod dom modlitwy razem z parcelą cmentarną, jednak niedługo po śmierci króla Zygmunta III w 1633 roku udało im się odzyskać prawa do cmentarza. Kolejną wzmianka o cmentarzu karaimskim w Łucku pojawia się po ponad 300 latach, dokładnie w 1848 roku cmentarz miał być już nieczynny. Sąsiadował on z cmentarzem Żydowskim. Po przejęciu przez władze obie nekropolie skasowano, gminie żydowskiej udało się ten teren wykupić, zaś część karaimska została rozparcelowana. Nie jest jasne, gdzie Karaimi z Łucka grzebali zmarłych. Natomiast w 1861 roku wykupili oni działkę na cmentarz przy wyjeździe z miasta na jego południowo-wschodnim krańcu. W latach 1869-1945 odbyło się tam co najmniej 231 pochówków. Po II wojnie światowej cmentarz pozostawał czynny, lecz nie wiadomo nic o pogrzebach. W połowie ubiegłego wieku rozpoczęto zabudowę tej części miasta, dlatego cmentarz został zlikwidowany (razem z sąsiadującym żydowskim). Dzisiaj znajdują się tam podwórka i teren zielony.

Dom modlitwy w Łucku istniał już w 1506 roku. Wiemy o tym, ponieważ król Zygmunt I zniósł od niego roczny podatek dla Żydów i Karaimów. Doświadczeni tatarskimi najazdami w pierwszych latach XVII wieku Karaimi prosili króla Zygmunta III o możliwość wybudowania murowanej kienesy. Niestety budowa murowanej niechrześcijańskiej świątyni nie była możliwa. W 1633 roku Władysław IV potwierdził Karaimom prawo do drewnianej kienesy w Łucku. Jej największym wrogiem był ogień, płonęła ona w latach:1700, 1781, 1808, 1868.

Pierwszą fotografię kienesy w 1908 roku wykonał Józef Teodor Smoliński, który odwiedził Łucką kienesę. Był to budynek na planie czworoboku z obszernym przedsionkiem, z zewnątrz ściany oszalowane były pionowymi deskami. Miała podwójnie łamany dach, nieduże, dość wysoko umieszczone okna i ganek z daszkiem przy wejściu. Wnętrze było bogato ozdobione we wschodnim stylu, ściany pokryto hebrajskimi napisami i polichromiami z motywem roślinnym i architektonicznym.  Do I Wojny Światowej w kienesie znajdował się neorenesansowy ołtarz (hechał), zwoje w aksamitnych pokrowcach, bogate tkaniny, stół, dwa świeczniki oraz ławki dla wiernych. Kienesa została zrabowana w latach 1915-1917 przez różne wojska, na dalszy upadek nałożyły się braki w opiece i niezabezpieczenie budynku. Działo się tak, dlatego że gmina był mniej liczna, złożona głownie z kobiet, które  w czasie wojny nie mogły poradzić sobie z tym wyzwaniem.

W odrodzonej Rzeczypospolitej gmina karaimska jesienią 1921 roku dokonała oględzin stanu domu modlitwy. W 1922 roku powołano komisję dla odbudowy kienesy w Łucku, przygotowano plan odbudowy, majstrem został halicki Karaim Leon Eszwowicz. Prace w kienesie tylko częściowo prowadzono we współpracy z konserwatorem zabytków, który objął opiekę nad budynkiem z uwagi na jego wartość. Różnice w działalności budowlanej wynikały głownie z możliwości finansowych gminy, która nie mogła pozwolić sobie na drogą renowację. W 1924 roku wykonano prace nad dachem i szalunkami, a w 1926 odremontowano wnętrze kienesy, tak że w 1929 można było w niej przyjąć prezydenta Ignacego Mościckiego. W latach 30 miały miejsce drobne prace remontowe oraz uzupełnianie  wyposażenia kienesy. Doposażanie kienesy działo się głównie dzięki darowiznom wiernych.

Losy kienesy po 1939 roku nie są jasne, według relacji świadków życie religijne zostało wznowione po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej 21 czerwca 1941. Po fali wyjazdów w ramach „repatriacji” w Łucku pozostała garstka Karaimów, głównie starsi ludzie. W Związku Radzieckim funkcjonowanie domu modlitwy nie było możliwe, co ostatecznie zablokowało możliwość zadbania o budynek. W 1972 roku kienesa spłonęła, najprawdopodobniej mogła zostać podpalona. Obecnie na działce znajduje się dom jednorodzinny.

W XIX wieku za łucką kienesą funkcjonowała „plebania” budynek do użytku społeczności, szkoły karaimskiej oraz hazzana. W 1925 roku powzięto plany odbudowy, ze względów bezpieczeństwa miał to być murowany budynek pokryty dachówką, inwestycja przerosła jednak możliwości gminy. Plan powrócił w 1929 roku wraz z rozpoczęciem posługi przez hazzana Rafała Abkowicza. Mimo wielu działań gminy drugi projekt został zarzucony, w latach 30 pojawiła się kolejna wersja, tym razem  modernistycznego budynku z użytkowym parterem i mieszkaniem hazzana na piętrze. W maju 1934 roku przystąpiono do budowy „plebanii” obok kienesy.  Mimo wielu trudności udało się zakończyć prace latem 1939 roku. W czasie II Wojny Światowej budynek był wynajmowany, a w 1945 roku został znacjonalizowany i wydzielono w nim mieszkania kwaterunkowe. Piętro zostało przebudowane, jedynie na parterze zachowały się elementy oryginalnej budowli tj. charakterystyczne otwory okienne.

Dokładna data osiedlenia się Karaimów w Łucku nie jest znana. Być może Karaimi pojawili się tam w XIII w., w tym samym czasie, co mówiący tymże dialektem ich rodacy z Halicza. Miejscowa tradycja wiąże jednak ich przybycie, podobnie jak w Trokach, z osobą Wielkiego Księcia Litewskiego Witolda. Jak podawał karaimski uczony z Łucka, Mordechaj Sułtański (1773–1863), książę miał osiedlić na prawym brzegu rzeki Styr, naprzeciwko twierdzy, w miejscu zwanym Krasna Góra sto sprowadzonych z Krymu rodzin.  

Istnieje kilka XV wiecznych wzmianek świadczących o Karaimach w Łucku. Po powrocie z wygnania przez króla Aleksandra Jagiellończyka Karaimi stopniowo uzyskiwali kolejne przywileje i zwolnienia z podatków. Dzierżawili ziemię, a utrzymywali się głównie z handlu. Pierwsza wzmianka o Karaimach w Łucku pochodzi z 1506 roku z dokumentu króla Zygmunta I Starego, który zwolnił gminy żydowską i karaimską z czynszu za dom modlitwy. Musiała zatem istnieć już wcześniej wspólnota, która była na tyle duża, aby w wyznaczonym miejscu zbierać się na modlitwę. W 1552 roku odnotowano w Łucku 27 karaimskich gospodarzy, a 5 lat później pogłówne zapłaciło w Łucku 40 Karaimów. Mieszkali głównie na biegnącej wzdłuż rzeki ulicy Karaimskiej, której nazwa pojawia się po raz pierwszy w 1561 r. Co najmniej od początku XVI w. posiadali swoją świątynię, a także cmentarz. W latach 1677-1679 Karaimów w Łucku było 16, a ponad 100 lat później populacja odrodziła się do 126 osób w mieście i okolicach.

Po III rozbiorze Rzeczypospolitej Karaimi znaleźli się pod władzą carską, gdzie początkowo otrzymali te same prawa co Żydzi. W XIX wieku pracowali nad zrównaniem statusu Karaimów ze statusem rosyjskich obywateli w Imperium. Spisy z połowy XIX wieku notują w Łucku odpowiednio 233 i 228 osób. Spis powszechny w Rosji z 1897 roku notuje w mieście 50 osób. Spadek ten spowodowany był migracjami ekonomicznymi w głąb Imperium Rosyjskiego. U progu XX wieku w Łucku mieszkało ok. 100 Karaimów. Na dalszy spadek złożyła się przymusowa ewakuacja w 1915 roku. Po zakończeniu I Wojny Światowej i odzyskaniu niepodległości przez Polskę część emigrantów powróciła w rodzinne strony.  W okresie międzywojennym Karami w Łucku stanowili grupę od ok. 50 do 70 osób. Był to najmniej liczna gmina karaimska w II Rzeczypospolitej. Po II wojnie światowej większość łuckich Karaimów zdecydowała się na wyjazd do Polski. Obecnie w Łucku nie pozostały już żadne materialne ślady ich kilkusetletniej bytności.